فرجام مناقشه هسته ای ج.ا.ا. با ایالات متحده آمریکا ؟!
(تحلیلی بر پایه نظریه ی بازی)
کوروش برارپور- آینده پژوه مستقل و مدیرعامل بنیاد توسعه پایدار ایران
شنبه – 20 بهمن 1403
1) سرآغاز
به نظر میرسد آیتالله علی خامنه‌ای و نیز پرزیدنت دونالد ترامپ بدین نتیجه رسیده اند که حمله نظامی به تاسیسات هسته ای ایران قطعی است. بنابراین هریک از طرفین می کوشد تا دیگری را مقصر و آغازگر این مناقشه هسته ای نشان دهد، طوریکه مسیرهای مذاکره برای آتش بس پس از حملات نظامی نیز باز گذاشته شود.
در واقع ابراز تمایل ترامپ برای آزمون دیپلماسی و باز گذاشتن دریچه مذاکره از سوی خامنه‌ای با دو هدف صورت میگیرد: یکم) کنترل دو نوع پیامدِ «نامنظور» و «نامنتظرِ» ناشی از حملات نظامی دو طرف و دوم) تعیین مسیری برای آتش بس (نه جلوگیری از وقوع حمله)!
واقعیت آن است که ج.ا.ا. در موقعیتی قرار گرفته که حمله نظامی به آن گریز‌ناپذیر است. به سخنی دیگر؛ هیچ رژیمی در طول تاریخ در موقعیت امروز ج.ا.ا. قرار نداشته که به آن حمله نظامی نشده باشد (یعنی قطعا به آن حمله خواهد شد). تنها چیزی که این حمله را دچار درنگ یا تاخیر خواهد کرد و ابعاد آن را محدود خواهد کرد اهمیت بالای مخالفت ملت ایران با جنگ (و حمله به زیرساخت های اقتصادی ایران) از نگاه غربی ها است.
سناریویی دیگر که هم اکنون به طور علنی تری از سوی اندیشکده ها و رسانه های غربی مطرح می شود حمله نظامی اسرائیل به تاسیسات موشکی ج.ا. به جای تاسیسات هسته ای آن است. آن سناریو بر این پایه استوار است که بمب هسته ای بدون فناوری موشک بالستیک قابلیت کاربری ندارد. بنابراین حمله به تأسیسات موشکی ج.ا. برای اسرائیل راحت‌تر و کم خطرتر از حمله به تاسیسات هستهای اش است و اسرائیل بدون کمک مستقیم آمریکا نیز می تواند مراکز اصلی موشکی ج.ا. را نابود کند.
طراحان این سناریو؛ استراتژی برون رفت (exit strategy) از وضعیت جنگی را نیز آتش بس در برابر تعطیلی کامل برنامه هسته ای ج.ا. تعریف کرده اند. بدین صورت که؛ پس از حملات آغازین اسرائیل به مراکز موشکی ج.ا. و زیر فشار تهدید به گسترش جنگ و بمباران زیرساخته ای انرژی ایران به عنوان هدف موج دوم حملات، آمریکایی ها و روس ها در نقش میانجی و در ازای تعطیلی داوطلبانه تمامی برنامه های هسته ای ج.ا.، آتش بسی را میان آنها برقرار کنند.
به نظر می رسد ج.ا. تمایل بالایی در به تعطیلی کشاندن برنامه هسته ای اش بدون درگیری نظامی دارد. به همین دلیل به دنبال راهی برای توجیه این سیاست ابلهانه اش برای ملت ایران پس از 46سال هدر دادن و تباهی انواع سرمایه ها است! در حقیقت، بیگانگان و ج.ا.ا. تنها در دو سیاست مستقل از یکدیگر تلاقیِ منافع پیدا میکنند: 1. فشار بیگانگان بر ملت ایران بواسطه بلاهت زمامداران ج.ا. و 2. آزار و سرکوب ایرانیان توسط ج.ا. در صورت اعتراض به بلاهت زمامداران آن نظام! بیگانگان بر این باورند؛ با افزایش فشار بر ملت ایران شمار بیشتری از آنان گزینه جنگ (حمله نظامی) را بهتر از وضعیت کنونی خواهند دانست. ج.ا. نیز معتقد است؛ با افزایش فشار بر ملت ایران بواسطه اعمال تحریم ها، مطالبه آنها تنها به پایان وضعیت کنونی محدود خواهد شد و احتمالا دیگر کسی زمامداران آن نظام تباهگر را به خاطر چپاول ثروت های ملی و ویرانه های برجای مانده از عملکرد 46ساله شان مورد بازخواست قرار نخواهد داد!
2) شرح بازی
این مقاله بر پایه مبانی نظری علم نظریه بازی به طراحی، مدلسازی و تحلیل بازیِ مناقشات هسته ای ج.ا.ا. با ایالات متحده آمریکا می پردازد.
الف) بازیگران:
این بازی دارای «دو بازیگر اصلی» است: 1. ایالات متحده آمریکا (بازیگر 1) و 2. ج.ا.ا. (بازیگر 2). هر بازیگر دارای استراتژی ها، ترجیحات و سلسله اقدامات عملیاتی است که بسته به شرایط حاکم بر بازی و (البته) بسته به استراتژی ها و اقدامات رقیب (یا طرف مقابل)، آنها را گزینش میکند. این بازی از «سه بازیگر میانی» نیز برخوردار است که افزون بر پیچیده کردن بازی، همگی در شرایطی خاص، علیه ج.ا.ا. عمل میکنند! این بازیگران عبارتند از: 1. ملت ایران، 2. اسراییل و 3. اتحادیه اروپا (سه کشور عضو برجام). فرض این بازی آن است که: در هیچکدام از استراتژی ها، ترجیحات و سلسله اقدامات عملیاتی بازیگران اصلی، تا آغاز واپسین خیزش سراسری ملت ایران که محتمل است در فاصله خرداد تا مهر 1404 رخ دهد تغییری روی نخواهد داد.
ب) استراتژی های بازیگران:
- آمریکا بعنوان آغازگر بازی، دو اقدام استراتژیک A, B را روی میز دارد که به شرح زیر است: 1- مذاکره مستقیم (A) و 2- فشار حداکثری (B).
- در سوی دیگر؛ ج.ا.ا. نیز، سه استراتژی C, D, E به شرح زیر را در دستور کار دارد: 1- مذاکره برای مصالحه از طریق خلع سلاح هسته ای اش (C)، 2- کِش دادن مذاکره از طریق وقت کشی با هدف گذر از گریز هسته ای (D) و 3- دور زدن تحریم ها (E).
- آمریکا در واکنش به اقدامات استراتژیک سه گانه ج.ا.ا.، سه اقدام استراتژیک f, g, h را در دستور کار خود قرار داده که به شرح زیر است: 1- پشتیبانی از حمله نظامی اسراییل به تاسیسات هسته ای و موشکی ایران (f)، 2- فعالسازی مکانیزم ماشه (g) و 3- پشتیبانی از اعتراضات مردمی ایران (h). مدل شکل 1 را ببینید.
شکل1. نمایش شکل گسترده بازیِ مناقشه هسته ای ج.ا با آمریکا: آمریکا بعنوان بازیگر1 و ج.ا.ا. بعنوان بازیگر2 گزینه های استراتژیک خود را پیش میبرند. تعادل نش بازی در مسیر نارنجی رنگِ B-D-f و در نقطه به مختصات (5- و 5+) رخ میدهد. (منبع: آرشیو یافته های پژوهش، 1403)
پ) تحلیل بازی:
با توجه به شکل گسترده بازی(نمایش داده شده در شکل1) و اینکه آمریکا آغازگر بازی است، بنابراین:
- اگر آمریکا، A بازی کند آنگاه ج.ا.، یا C بازی میکند یا D. اگر ج.ا.، C بازی کند، آمریکا 2 امتیاز بدست خواهد آورد و ج.ا. 2 پوئن از دست خواهند داد، (یعنی: (2- و 2+) ) و بازی در همینجا به پایان میرسد! اما اگر ج.ا. D بازی کند آنگاه آمریکا نیز سه گزینه پیشرو خواهد داشت. یعنی یا f بازی میکند یا g، یا h. اگر آمریکا f بازی کند، امتیازی کسب نخواهد کرد، ضمن آنکه ج.ا. نیز 5 پوئن از دست خواهد داد (یعنی: (5- و0) ) و بازی در همینجا به پایان میرسد. درصورتیکه آمریکا g بازی کند، یک امتیاز نصیب او و 4پوئن منفی نصیب ج.ا. خواهد شد (یعنی: (4- و 1+) ) و بازی در همینجا به پایان میرسد! ولی اگر آمریکا h بازی کند، یک امتیاز کسب خواهد کرد، ضمن آنکه ج.ا. نیز 6 پوئن از دست خواهد داد (یعنی: (6- و1+) ) و بازی در همینجا به پایان میرسد.
اگر آمریکا B بازی کند آنگاه ج.ا.، یا C بازی میکند یا D یا E. اگر ج.ا. C بازی کند، آمریکا 3 امتیاز کسب خواهد کرد و خودش نیز 3پوئن از دست خواهد داد (یعنی: (3- و 3+) ) و بازی در همینجا پایان مییابد! همچنین اگر ج.ا. E بازی کند، آنگاه هیچ امتیاز و پوئنی میان دو بازیگر رد و بدل نخواهد شد (یعنی: (0و 0) ) و بازی در همینجا پایان مییابد! ولی اگر ج.ا. D بازی کند آنگاه آمریکا نیز سه گزینه پیشرو خواهد داشت. یعنی یا f بازی میکند یا g یا h. اگر آمریکا f بازی کند آنگاه 5 امتیاز نصیب او و 5پوئن منفی نصیب ج.ا. خواهد شد (یعنی: (5- و 5+) ) و بازی در همینجا به پایان میرسد. همچنین، اگر آمریکا g بازی کند آنگاه 2 امتیاز نصیب او و 4پوئن منفی نصیب ج.ا. خواهد شد (یعنی: (4- و 2+) ) و بازی در همینجا به پایان میرسد. ولی اگر آمریکا h بازی کند آنگاه 4 امتیاز نصیب او و 6پوئن منفی نصیب ج.ا. خواهد شد (یعنی: (6- و 4+) ) و بازی در همینجا پایان مییابد.
ت) استراتژی های انفرادی و ترکیبی بازیگران 1 و 2:
ج) تعادل نَش ِ بازی:
تعادل نش(Nash Equilibrium) بازی جایی رخ می دهد که: آمریکا، B و در ادامه f بازی کند و ج.ا. نیز D بازی کند. یعنی در مسیر نارنجی‌رنگِ مشخص شده در مدل شکل1، و در نقطه‌ی با ترجیحاتِ: (۵- و ۵+).
۳) واکاوی یافته‌ها
بازیگر۱ نیک میداند چه A بازی کند و چه B، بازیگر۲ قطعا C بازی نخواهد کرد؛ یعنی D بازی خواهد کرد. از این‌روی، ترجیح بازیگر۱ آن است که B بازی کند. با انتخاب بازی B توسط بازیگر۱، ترجیحات بازی را بگونه‌ای به سود خود رقم خواهد زد که مسیر بازیِ E بر بازیگر۲ بسته شود و در مسیر بازی D نیز خود را تسلیمِ بازیِ f کند!
4) نتیجه گیری
با توجه به آنکه بازی مورد بحث، ج.ا. را در نردبان تنش با آمریکا و اسراییل، در پلکانی پایین‌تر از آنها قرار میدهد و ضعف‌هایش در برابر اراده تغییرخواهی ملت ایران نیز بیش از پیش برملا خواهد شد، احتمالا مسیر بازی B و D و h بگونه‌ای طی خواهد شد که واپسین خیزش خیابانی ملت ایران (به‌شرط به انسجام رسیدن اپوزیسیون)، مورد حمایت قدرت‌های بزرگ قرار گیرد. پاینده ایران