به بهانه موضوع آینده‌اندیشی علم یا شبه‌علم؟
“مقدمه‌ای بر رسالت – پیمان کنشی – اندیشکده آینده‌اندیشی سیمرغ”
مهدی مطهرنیا
چکیده
بر آن شدم تا با مطرح شدن زوایای بیشتر فعالیت‌های اندیشکده آینده‌اندیشی سیمرغ، پس از نگارش شناسنامه این اندیشکده به پیمان کنشی “عملی – عینی” یا همان رسالت اندیشکده نیز توجه داشته باشم و هم‌زمان مقاله‌ای علمی در پاسخ به این پرسش بنگارم که آیا باریخ‌شناسی یا آینده‌اندیشی که به آیندهپژوهی خوانده می‌شود و ترجمه مطالعات آینده‌ها به‌عنوان بخشی مهم از آن است، علم است یا شبه‌علم؟ این متن به این پرسش و چالش‌های فرارو و رهیافت‌ها و راهکارهای گریز از شبه‌علم بودن در این وادی توجه دارد. نقدهای منصفانه و گاه بی‌بنیاد موجود در فضای عمومی بر آیندهپژوهی که بسیار مبارک است، انگیزه‌ای فراهم آورد که مطلب حاضر به این صورت نگاشته شود.
این نوشته تأکید بر سه متن تکمیلی دیگر با عناوین مختلف دارد که در متن آمده است. از همین رو در عنوان عدد یک آورده شده است. این جستار بر این باور است که آینده‌اندیشی با تعهد به رسالت خود علم است، هرچند همانند تمامی علوم، آئین‌ها و مکاتب و حتی علوم پایه، استعدادهای زیادی برای استفاده از آن در متن شبه‌علم وجود دارد.
واژگان کلیدی
علم، شبه‌علم، آینده، آیندهپژوهی، آینده‌اندیشی، باریخ، باریخ‌شناسی، آینده‌نگری
مقدمه‌ای بر آینده‌اندیشی: علم یا شبه‌علم؟
آینده‌اندیشی یا آنچه من به دلیل عمومیت یافتن و دلایل مستند زبان‌شناسی آن را «باریخ‌شناسی» در کنار «تاریخ‌شناسی» نامیده‌ام، به‌عنوان یک حوزه علمی، تلاش می‌کند تا با استفاده از روش‌های تحلیلی و بهره‌مندی از آن‌ها در راستای پیش‌بینی، روندهای آینده؛ آینده‌های شدنی، شایان، شایسته و بایسته را شناسایی کند. این حوزه با نگاهی علمی و مبتنی بر داده‌های تجربی، به بررسی آینده‌های شدنی، شایان، شایسته، و بایسته در سه حوزه‌ی:
آیندهپژوهی
مطالعات آینده‌ها
ترسیم آینده‌ها
می‌پردازد. این دیسیپلین علمی فرارشته‌ای بر آن است تا با نگاهی دقیق به مقوله زمان (instant) و زمانه (time) و تمایز میان آن‌ها، زمینه‌ساز نگاه:
اکتشافی
هنجاری
رویایی
تجویزی
به آینده باشد و در نتیجه، پرداخت و ساخت تعهد آدمی برای ادراک و سپس رفتار و عمل درست در قبالِ آن را ترویج دهد. این علم بسیار چابک و چریکی، دموکراتیک و مشارکت‌جو، پرگستره و دارای باند پهنا از نگرش به موضوع‌ها و بهره‌مندی از علوم دیگر است که در نهایت موجب کاهش خطاهای تخمینی و محدود کردن غافلگیری‌های استراتژیک در سطوح و لایه‌های گوناگون می‌شود.
بخش مهمی از این تلاش، پرداخت و ساختِ آینده‌های شایان و بایسته هنجاری و رویایی را داراست. سناریوهایی که می‌تواند آینده‌ها را در سطوح و لایه‌های گوناگون تحت تأثیر شدید خود قرار دهد، اراده‌ها را رهبری کند، اندیشه را بپرورد و در نهایت رفتارها و کنش‌ها را به سمت مثبت در پرداخت و ساختِ آن‌ها حرکت دهد.
این در حالی است که گروهی به دلایل گوناگون تلاش دارند در پرتو احتجاج به دانایی‌های خویش یا تمایلات شخصی و منفعت ناشی از آن تمایل‌های گوناگون، این تلاش را شبه‌علم بخوانند. این نگارش بر آن است که ابعاد این موضوع را کاوش و به نتیجه‌ای درخور در این زمینه دست یابد.
آینده‌اندیشی – باریخ‌شناسی – علم یا شبه‌علم؟
در این راستا، دو رویکرد متفاوت وجود دارد: یکی علم و دیگری شبه‌علم. اجازه دهید در گام نخست این مطلب را بررسی کنیم که چه تمایزی میان علم و شبه‌علم وجود دارد.
علم، با استفاده از روش‌های تجربی و تحلیل داده‌ها، به ما این امکان را می‌دهد که بر اساس شواهد و روندهای موجود، پیش‌بینی‌های معقول و قابل اعتمادی ارائه دهیم. این پیش‌بینی‌ها می‌توانند به تصمیم‌گیری‌های آگاهانه در زمینه‌های مختلف، از جمله فناوری، اقتصاد و محیط زیست کمک کنند. در تعریف علم می‌توان گفت:
علم به مجموعه‌ای از دانش‌ها و روش‌ها اطلاق می‌شود که بر اساس مشاهده، تجربه، آزمایش و استدلال منطقی به دست آمده‌اند. علم به‌دنبال درک قوانین طبیعت و پدیده‌های جهان است و از روش‌های سیستماتیک برای جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها استفاده می‌کند.
ویژگی‌های علم
قابلیت آزمایش: فرضیه‌ها باید قابل آزمایش و تأیید یا رد شدن باشند.
دقت و صحت: علم بر اساس داده‌های دقیق و معتبر ساخته می‌شود.
قابلیت بازنگری: علم به‌طور مداوم به‌روزرسانی می‌شود و نظریات جدید می‌توانند نظریات قبلی را تغییر دهند.
عمومیت: نتایج علمی باید بتوانند به موارد مشابه تعمیم یابند.
استقلال از باورهای شخصی: علم به اصول و داده‌ها متکی است و از عقاید شخصی مستقل است.
تمایز علم با فلسفه و الهیات
فلسفه: فلسفه به بررسی مسائل بنیادی و مفهومی می‌پردازد و سؤالاتی از قبیل “چیستی وجود” و “معنا” را مورد بحث قرار می‌دهد. در مقابل، علم به پدیده‌های قابل مشاهده و تجربی می‌پردازد.
الهیات: الهیات به بررسی مسائل مربوط به خدا و ایمان می‌پردازد و معمولاً بر مبنای متون مقدس و اعتقادات دینی بنا شده است. علم بر اساس شواهد تجربی و منطقی استوار است و نمی‌تواند به مسائلی که قابل آزمایش نیستند، بپردازد.
مجموعه دانش‌های بشری
علم بخشی از مجموعه دانش‌های بشری است، اما همه دانش‌های بشری به علم محدود نمی‌شوند. دانش‌های انسانی، اجتماعی و تجربیات فرهنگی نیز در این مجموعه قرار دارند و می‌توانند از منطق و عقل مادی فراتر بروند.
آیا علم هستی‌شناختی است؟
علم به خودی خود هستی‌شناختی نیست، اما می‌تواند به پرسش‌های هستی‌شناختی پاسخ دهد. علم به توصیف و تبیین پدیده‌ها می‌پردازد و برای درک عمیق‌تر واقعیت، نیاز به فلسفه و الهیات نیز وجود دارد. لذا علم در کنار فلسفه و الهیات می‌تواند به تشکیل یک تصویر جامع‌تر از واقعیت کمک کند.
از سوی دیگر، شبه‌علم، که خود را به‌عنوان آینده‌اندیشی معرفی می‌کند، غالباً بر فرضیات غیرقابل اثبات و شواهد گزینشی استوار است. این رویکرد می‌تواند به گمراهی و تصمیم‌گیری‌های نادرست منجر شود و از این‌رو، شناخت تفاوت‌های اساسی بین علم و شبه‌علم در زمینه آینده‌اندیشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این متن، به بررسی ویژگی‌های علم و شبه‌علم در زمینه آینده‌اندیشی خواهیم پرداخت و اهمیت رویکرد علمی در این حوزه را مورد تأکید قرار خواهیم داد.
روش‌های تمایز بین علم و شبه‌علم در آینده‌اندیشی
تمایز بین علم و شبه‌علم در آینده‌اندیشی نیازمند استفاده از چندین روش و معیار است. در ادامه، به بررسی این روش‌ها می‌پردازیم:
روش علمی:
تحلیل داده‌ها: بررسی چگونگی جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها. علم از روش‌های تجربی و آماری برای پیش‌بینی‌ها استفاده می‌کند. روش‌های موجود در آینده‌اندیشی – باریخ‌شناسی – معطوف به دریافت خبر، تبدیل خبر به داده، دسته‌بندی داده‌ها و ردیابی آن‌ها به منظور تبدیل به اطلاعات و سپس دانایی فزاینده در ارتباط با موضوع برای آفرینش آگاهی نسبت به آینده‌ها و پایبندی به دریافت‌های دانایی‌محوری است که از این طریق حاصل شده است. سپس تلاش می‌شود تا در پرتو آن‌ها به پیکربندی آینده‌ها دست یابد. من این روش را به 6P، شامل پیمایش، پایش، پویش، پردازش، پایبندی و پیکربندی، گسترش داده‌ام.
فرضیه‌سازی و آزمایش: وجود فرضیه‌های قابل آزمایش و روش‌های علمی برای تأیید یا رد آن‌ها.
در این مورد، بایسته است که میان تئوری – پنداشت – و نظریه – پنداشته – تمایز قائل شویم. تعریف نظریه و تئوری پنداشته و پنداشت را در این مرحله از هم متمایز و شفاف می‌کنم.
نظریه یا به‌عبارت من پنداشته (Theory) و تئوری یا به‌عبارت من پنداشت (Hypothesis) در علم به دو مفهوم متفاوت اشاره دارند که به شرح زیر هستند:
نظریه:
نظریه یک چارچوب کلی است که می‌تواند تعدادی از فرضیه‌ها را شامل شود و به تبیین و پیش‌بینی پدیده‌ها کمک کند. نظریه‌ها بر اساس شواهد تجربی و تحقیقات علمی ساخته می‌شوند و در طول زمان ممکن است مورد بازنگری قرار گیرند.
تئوری (فرضیه):
تئوری به یک پیش‌بینی یا فرض اولیه اشاره دارد که باید آزمایش و بررسی شود. تئوری معمولاً باید با داده‌های تجربی یا مشاهداتی تأیید شود تا به یک نظریه معتبر تبدیل گردد.
به این ترتیب، نظریه‌ها یا پنداشته‌ها چارچوب‌های گسترده‌ای برای فهم پدیده‌ها هستند، در حالی که تئوری‌ها فرضیه‌های خاصی هستند که نیاز به آزمایش و تأیید دارند.
قابلیت تکرار:
نتایج قابل تکرار: بررسی اینکه آیا پیش‌بینی‌ها و نتایج توسط دیگر محققان قابل تکرار هستند یا خیر. در علم، نتایج باید در شرایط مشابه قابل بازتولید باشند.
قابلیت تکرارپذیری نظریه‌ها و تئوری‌ها:
قابلیت تکرارپذیری (Reproducibility) یکی از اصول اساسی در علم است که به این معناست که نتایج یک تحقیق یا آزمایش باید بتوانند چندین بار تحت شرایط مشابه تکرار شوند و نتایج مشابهی به دست آید.
استناد به شواهد:
استناد به منابع معتبر: علم به شواهد تجربی و منابع علمی معتبر استناد می‌کند. شبه‌علم معمولاً به شواهد گزینشی یا غیرقابل اعتماد متکی است. استناد به شواهد به معنای ارجاع دادن به داده‌ها و نتایج تجربی در حمایت از نظریه‌ها و ادعاهای علمی است.
1. اعتبار علمی
استناد به شواهد معتبر، اساس اعتبار یک ادعا یا نظریه علمی را تشکیل می‌دهد. بدون ارجاع به داده‌های تجربی، نظریه‌ها نمی‌توانند به‌عنوان علمی تلقی شوند.
2. شفافیت و تکرارپذیری
همان‌گونه که توضیح کامل آمد، استناد به شواهد به دیگر دانشمندان این امکان را می‌دهد که تحقیقات را تکرار کنند و نتایج را تأیید یا رد نمایند. این شفافیت در علم برای اعتباربخشی به نتایج بسیار مهم است.
3. نقد و بازبینی:
پذیرش نقد: علم به نقد و بازبینی مستمر نظریات خود احترام می‌گذارد، در حالی که شبه‌علم معمولاً به‌ندرت نظریات خود را به چالش می‌کشد. این به چالش‌کشیدن نظریه‌ها و تئوری‌ها بسیار مهم است. این اقدام زمینه‌ساز بهینه‌شدن دیسیپلین‌هایی است که در معرض اتهامات گوناگون از منابع مختلف در باب علومی هستند که آن‌ها را محل اتهام قرار می‌دهند. چراکه این موارد زمینه‌ی بهتری را برای ژرف‌اندیشی به وجود می‌آورد. در اینجا من از روش «زنبور جواهرنشان» استفاده می‌کنم. در این موارد با تحریک مثبت نفی‌گرایان می‌توان زوایای خشن ادراک آن‌ها را کشف و در پرتو کشف آن‌ها زمینه‌های رشد و توسعه همراه با ترویج و گسترش نظریات را فراهم ساخت.
4. توجه به شواهد مخالف:
گنجاندن شواهد مخالف: با پروای آنچه در قسمت پیشین بیان شد، علم به شواهد و نظریات مخالف توجه می‌کند و سعی در پاسخگویی به آن‌ها دارد. شبه‌علم معمولاً از این شواهد غفلت می‌کند یا آن‌ها را نادیده می‌گیرد. وظیفه‌ی ذاتی علم پاسخگویی به جوانب گوناگون معنایی و مفهومی و پاسخگویی به انتقادات از داده‌ها و نتایج علمی است که برساخته است. البته با این پیش‌پنداشته که تا زمانی به انتقادات پاسخ می‌گوید که روشنگر مطلب و توسعه‌دهنده به علم باشد نه اتلاف انرژی برای پاسخگویی به نفی‌گرایی‌های هدفمند و کینه‌توزی‌های فردی در ساحت عمومی جامعه.
5. تنوع و گوناگونی در دیدگاه‌ها:
وجود دیدگاه‌های مختلف: در علم، تنوع در نظریات و دیدگاه‌ها طبیعی است و به پیشرفت علم کمک می‌کند، در حالی که شبه‌علم غالباً بر یک دیدگاه ثابت تأکید دارد. این معنا مهم است که بعضی “شبه‌منتقدین” دچار همان وضعیتی هستند که خود به آن انتقاد می‌کنند، یعنی “شبه‌بودن”؛ آن‌ها بیشتر از آنکه منتقد باشند، شبه‌منتقد هستند. آن‌ها علم را امری ثابت و لایتغیر می‌دانند و در صورت نرسیدن به نتایج صددرصدی حتی در موضوع‌های پیچیده، آن هم به زعم خود و تمایلات خویش، همه چیز را نفی می‌کنند.
6. تعریف دقیق از مفاهیم:
شفافیت مفهومی: علم از تعاریف دقیق و واضح استفاده می‌کند، در حالی که شبه‌علم ممکن است از اصطلاحات مبهم و غیرشفاف بهره‌برداری کند. این مطلب برای آینده‌اندیشان و باریخ‌شناسان از چالش‌های جدی است. بایسته است این امر مورد تعمق قرار گیرد. این پرسش که در آیندهپژوهی از استعاره و اسطوره برای بیان نتایج استفاده می‌شود؛ غیرشفافیت است؟ پرسشی مهم است که نیازمند پاسخگویی صریح و شفاف است. باید این چالش را پذیرفت و به آن حرمت نهاد و آن را به فرصتی برای رشد و توسعه تبدیل ساخت.
استفاده از استعاره و اسطوره در آیندهپژوهی و تأثیر آن بر شفافیت، موضوعی مهم جلوه می‌کند و در عین حال، در جوامع بسته و مملو از آشفتگی و رودرویی، گریزناپذیر و حتی گزیرناپذیر است. بایسته است اذعان داشته باشیم که استفاده از استعاره و اسطوره در آیندهپژوهی می‌تواند به انتقال مفاهیم پیچیده کمک کند، اما ممکن است به چالش‌هایی در شفافیت و دقت منجر شود.
1. مزایای استفاده از استعاره و اسطوره در موارد زیر است:
ساده‌سازی مفاهیم پیچیده: استعاره‌ها می‌توانند به بیان پیچیدگی‌های اجتماعی، اقتصادی و فناوری کمک کنند و ایده‌ها را برای عموم قابل فهم‌تر سازند.
ایجاد تصویر ذهنی: استفاده از اسطوره‌ها و استعاره‌ها می‌تواند تصاویری را در ذهن مخاطب ایجاد کند که به درک بهتر آینده کمک می‌کند.
2. چالش‌های شفافیت
عدم وضوح: استعاره‌ها و اسطوره‌ها ممکن است باعث شوند که پیام اصلی گم شود یا به تفسیرهای مختلف منجر شود. این می‌تواند به یک درک غیرشفاف از نتایج آیندهپژوهی منجر شود. این در حالی است که عدم قطعیت‌های آینده در جوامعی که نگاه به علم نگاهی متحجر و منسّد و در عین حال متصلب است و خود و نگاه خویش را فراعلم می‌داند، بیان شفاف نتایج در دنیای عدم قطعیت‌های آینده بسیار خطرناک‌تر از بیان شفاف آن است. در عصر وسطی نمونه‌های بارز این داستان و دادگاه‌های تفتیش عقاید و بهتان‌زدن‌ها و… را شاهد هستیم. از این رو، اتهام به عدم شفافیت بایسته‌تر از اتهام به کفر و الحاد ناشی از مخالفت است.
احتمال سوگیری: استفاده از استعاره‌ها می‌تواند به سوگیری‌های شناختی منجر شود و افراد را به سمت تفسیر خاصی هدایت کند. در این باب بایسته است که پذیرنده باشیم و کاملاً به مخاطب یا پیام‌خواهان خویش حق بدهیم. رسالت ما در این ارتباط، ارائه توضیحات تکمیلی است. اینکه سوگیری‌های گوناگون و برداشت‌های مختلف به وجود آید و موجب دقت بیشتر شود، خوب است؛ اما بایسته است با توضیح بیشتر زمینه‌های تفاسیر نامربوط را بسیار کاهش داد.
در نتیجه استفاده از استعاره و اسطوره در آیندهپژوهی می‌تواند به درک بهتر کمک کند، اما در عین حال ممکن است به شفافیت آسیب برساند. باید به دقت تعادل میان جذابیت بیانی و دقت علمی را حفظ کرد تا نتایج به‌خوبی منتقل شوند.
استفاده از روش‌هایی علمی به ما کمک می‌کند تا در آینده‌اندیشی، تمایز واضحی بین علم و شبه‌علم قائل شویم و از گمراهی‌های احتمالی جلوگیری کنیم. شناخت این تفاوت‌ها برای اتخاذ تصمیمات آگاهانه و مؤثر در زمینه‌های مختلف حیاتی است.
چگونگی به‌کارگیری روش‌ها در پروژه‌های آینده‌اندیشی
برای به‌کارگیری روش‌های تمایز بین علم و شبه‌علم در پروژه‌های آینده‌اندیشی، می‌توان از مراحل زیر استفاده کرد:
طراحی دقیق پژوهش:
استفاده از روش‌های تجربی: فرضیه‌های قابل آزمایش تعریف کنیم و از روش‌های علمی برای جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل آن‌ها استفاده کنیم.
تجزیه و تحلیل داده‌ها:
استفاده از ابزارهای آماری: نتایج را با استفاده از نرم‌افزارهای آماری تحلیل کنیم و اطمینان حاصل کنیم که نتایج قابل تکرار هستند.
بازبینی و نقد:
تشویق به نقد و بررسی: نتایج پروژه را در معرض نقد متخصصان دیگر قرار دهیم و به بازخوردهای آن‌ها توجه کنیم.
توجه به شواهد و نظریات مخالف:
گنجاندن دیدگاه‌های مختلف: شواهد مخالف را بررسی کنیم و سعی کنیم نظریات خود را در برابر آن‌ها تقویت کنیم.
مستندسازی و شفافیت:
شفافیت در فرآیندها: تمام مراحل پروژه، از طراحی تا تحلیل داده‌ها، را مستند کنیم و نتایج را با دقت توضیح دهیم.
مثال‌هایی از پروژه‌های موفق علمی در آینده‌اندیشی
نمونه‌های بس مهمی در گستره جهانی در این مورد وجود دارد که به شایستگی نشان از علمی بودن باریخ‌شناسی را در خود حمل می‌کند و نشانه‌هایی قدرتمند در این زمینه به همراه دارد:
مؤسسه آینده‌نگری RAND Corporation: این مؤسسه پروژه‌هایی را در زمینه‌های مختلف از جمله امنیت ملی و سیاست‌های عمومی انجام داده و از روش‌های علمی و داده‌های تجربی برای پیش‌بینی روندها استفاده کرده است.
پروژه‌های Climate Change Scenarios: پروژه‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی، مانند IPCC، از مدل‌های علمی برای پیش‌بینی تأثیرات تغییرات اقلیمی بر روی اکوسیستم‌ها و جوامع انسانی استفاده می‌کنند.
Foresight Projects در بریتانیا: این پروژه‌ها با استفاده از روش‌های علمی و مشارکت عمومی، به پیش‌بینی روندهای اجتماعی و اقتصادی پرداخته‌اند.
اسناد آینده‌پژوهانه در نگارش سندهای چشم‌انداز: Futuristic documents in writing vision documents
نمونه‌هایی از اسناد آینده‌پژوهانه در نگارش اسناد چشم‌انداز را مرور می‌کنیم تا این موضوع بایسته‌تر نمایان شود. اسناد آینده‌پژوهانه معمولاً در زمینه‌های مختلفی مانند توسعه اجتماعی، اقتصادی و فناوری نوشته می‌شوند. در زیر به برخی از نمونه‌ها و منابع مرتبط اشاره می‌شود:
سند چشم‌انداز 2020 اروپا:
این سند به بررسی روندهای اجتماعی و اقتصادی در اروپا پرداخته و به تحلیل چالش‌ها و فرصت‌های آینده می‌پردازد. استفاده از داده‌های آماری و پیش‌بینی‌های مبتنی بر مدل‌های اقتصادی از ویژگی‌های این سند است.
سند چشم‌انداز 2040 ایالات متحده:
این سند به بررسی سناریوهای مختلف برای آینده ایالات متحده می‌پردازد و بر روی مسائل کلیدی مانند تغییرات اقلیمی، فناوری و نابرابری اقتصادی تمرکز دارد.
سند چشم‌انداز 2030 سازمان ملل:
این سند به بررسی اهداف توسعه پایدار (SDGs) و چالش‌های جهانی می‌پردازد و بر روی همکاری‌های بین‌المللی تأکید دارد.
سند چشم‌انداز فناوری در سال 2050:
این سند به پیش‌بینی روندهای آینده در حوزه فناوری و تأثیر آن بر زندگی روزمره، کار و اقتصاد می‌پردازد.
این اسناد آینده‌پژوهانه به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌رو در زمینه‌های مختلف پرداخته و به تدوین استراتژی‌های مؤثر برای آینده کمک می‌کنند.
به نظر می‌رسد به اندازه قابل‌اتکایی در این باب توجه شده است. همین مقدار در بیان مقصود کفایت می‌کند، اما نیاز به توضیح در وجوه دیگر نیز لازم است. از این رو در خطوط زیر به جمع‌بندی چالش‌ها در تمایز میان علم و شبه‌علم توجه می‌کنیم.
چالش‌ها در تمایز بین علم و شبه‌علم
پیچیدگی مفاهیم:
برخی مفاهیم علمی می‌توانند پیچیده و دشوار برای درک باشند، که این می‌تواند منجر به سوء‌تفاهم و پذیرش شبه‌علم شود.
تأثیرات فرهنگی و اجتماعی:
باورهای فرهنگی و اجتماعی ممکن است بر روی نحوه درک و پذیرش علم تأثیر بگذارد و افراد را به سمت شبه‌علم یا اتهام زدن به علوم به‌عنوان شبه‌علم در هر دو شکل، سوق دهد. از این رو، مبنای معرفت‌شناسی اثبات‌گرا و کمی‌محور نتوانسته است پاسخگو باشد و دیدگاه‌های پساپوزیتویستی و پساپساپوزیتویستی فعال شده‌اند.
دسترسی به اطلاعات:
در دنیای اطلاعات، شناسایی منابع معتبر و نادرست چالشی بزرگ است. شواهد نادرست می‌توانند به راحتی در دسترس قرار گیرند و گمراه‌کننده باشند. از این رو که آینده نمی‌تواند شاهد عینی فراهم آورد، بایسته است که از منظر روش و روش‌شناسی و اتکا به داده‌ها و اطلاعات موثق از استحکام برخوردار باشد.
تفاوت در استانداردها:
در برخی زمینه‌ها، استانداردهای علمی و شبه‌علمی ممکن است به‌طور واضح مشخص نباشند، که این می‌تواند تمایز را دشوار کند. ایجاد تمایز معنادار و قابل تعریف برای این موضوع در ساحت آینده‌اندیشی از رسالت‌هایی است که پرداختن به آن بسی مهم و والا است. امید دارم در بخشی کاملاً به آن بپردازم. اکنون به همین نکات اکتفا می‌کنم که استاندارد شواهد و اهمیت آن در علم به موارد زیر باز می‌گردد:
استاندارد شواهد به معیارها و روش‌هایی اطلاق می‌شود که برای جمع‌آوری، تحلیل و ارزیابی داده‌ها در تحقیقات علمی استفاده می‌شوند. اهمیت شواهد در علم به چندین عامل بستگی دارد:
پایه‌گذاری بر شواهد تجربی
شواهد تجربی، مبنای اصلی برای تأیید یا رد فرضیه‌ها و نظریه‌ها در علم هستند. بدون شواهد معتبر، نظریه‌ها و ادعاها نمی‌توانند به‌عنوان علمی شناخته شوند.
قابلیت بازنگری و به‌روزرسانی
شواهد علمی باید به‌طور مداوم مورد بررسی قرار گیرند و در صورت ظهور داده‌های جدید، نظریه‌ها و مدل‌ها باید به‌روزرسانی شوند. این امر به علم کمک می‌کند تا به‌تدریج دقیق‌تر و معتبرتر شود.
ایجاد اعتماد عمومی
استفاده از شواهد معتبر و استاندارد در تحقیقات علمی موجب ایجاد اعتماد عمومی به علم و نتایج آن می‌شود. این اعتماد برای سیاست‌گذاری‌ها و تصمیمات اجتماعی اهمیت دارد.
بنابراین، استاندارد شواهد در علم نه‌تنها به اعتبار و دقت نتایج کمک می‌کند، بلکه به پیشرفت علم و ایجاد اعتماد عمومی نیز می‌افزاید. این استانداردها به‌عنوان مبنای علمی، پروسه‌های تحقیق و گسترش دانش را شکل می‌دهند. اما بایسته است که این استانداردها و بررسی آن‌ها در هر ساخت علمی با خصوصیات، بافت، ریخت و ساخت آن عالمانه تبیین شوند.
با استفاده از روش‌های علمی و آگاهانه در پروژه‌های آینده‌اندیشی و توجه به چالش‌های موجود، می‌توانیم به تمایز مؤثر بین علم و شبه‌علم دست یابیم و به تصمیم‌گیری‌های آگاهانه و مؤثر در آینده کمک کنیم.
روش‌های افزایش شفافیت در پروژه‌های آینده‌اندیشی
مستندسازی دقیق:
ثبت فرآیندها: تمام مراحل پروژه، شامل تصمیم‌گیری‌ها، روش‌ها و نتایج، را به‌طور دقیق مستند کنیم.
گزارش‌نویسی منظم: گزارش‌های دوره‌ای و نهایی شامل تجزیه و تحلیل داده‌ها و نتایج را منتشر کنیم.
استفاده از داده‌های عمومی:
دسترس‌پذیری داده‌ها: داده‌های استفاده‌شده در پروژه را به‌صورت عمومی در دسترس قرار دهید تا دیگران نیز بتوانند آن‌ها را بررسی کنند.
پلتفرم‌های آنلاین: استفاده از پلتفرم‌هایی که امکان به اشتراک‌گذاری داده‌ها و نتایج را فراهم می‌کنند.
مشارکت عمومی:
فراخوان برای بازخورد: از افراد و متخصصان مختلف برای ارائه نظرات و پیشنهادات دعوت کنیم.
کارگاه‌ها و نشست‌ها: برگزاری جلسات و کارگاه‌های عمومی برای تبادل نظر و دریافت بازخورد از جامعه.
انتشار نتایج اولیه:
گزارش‌های موقت: به‌جای انتظار برای نتایج نهایی، گزارش‌های اولیه را منتشر کنیم تا دیگران بتوانند واکنش نشان دهند.
توجه به شواهد مخالف در پروژه‌ها
تحلیل جامع:
شناسایی شواهد مخالف: به‌طور فعال شواهدی که ممکن است نظریه یا فرضیه شما را زیر سؤال ببرند، شناسایی کنیم.
مرور ادبیات: بررسی مقالات و تحقیقات مرتبط برای پیدا کردن شواهد مخالف.
آزمایش و بررسی:
آزمایش‌های کنترل‌شده: طراحی آزمایش‌هایی که بتوانند شواهد مخالف را آزمایش کنند و نتایج را با شواهد قبلی مقایسه کنند.
گزارش بی‌طرفانه: نتایج را بدون سوگیری منتشر کنیم و به شواهد مخالف نیز توجه کنیم.
فراهم کردن فضای گفت‌وگو:
تشویق به بحث: ایجاد فضایی که در آن افراد بتوانند نظرات متفاوت را بیان کنند و به آن‌ها گوش دهند.
چالش‌های فرهنگی در پذیرش علم
چالش‌های فرهنگی می‌توانند به طور قابل توجهی بر پذیرش علم تأثیر بگذارند. به برخی از این چالش‌ها اشاره می‌کنیم:
باورهای مذهبی و فرهنگی:
در بسیاری از جوامع، باورهای مذهبی می‌تواند با نظریات علمی در تضاد باشد. برای مثال، نظریه تکامل در برخی فرهنگ‌ها به دلیل تضاد با باورهای مذهبی به سختی پذیرفته می‌شود (Miller, 2007).
عدم اعتماد به علم:
برخی افراد ممکن است به دلیل تجربیات منفی یا اطلاعات نادرست، به علم بی‌اعتماد باشند. این عدم اعتماد می‌تواند ناشی از سوگیری‌های رسانه‌ای یا سوء‌مدیریت اطلاعات باشد (Dahlstrom et al., 2017).
آموزش و تربیت:
سیستم‌های آموزشی که بر مبنای اطلاعات نادرست یا ناقص بنا شده‌اند، می‌توانند منجر به پذیرش محدود و نادرست علم شوند. به‌عنوان مثال، عدم آموزش کافی در زمینه‌های علمی در مدارس می‌تواند منجر به عدم درک صحیح از علم شود (National Research Council, 2012).
تأثیرات اجتماعی:
فشارهای اجتماعی و هنجارهای فرهنگی ممکن است افراد را به پذیرش شبه‌علم سوق دهد. به‌عنوان مثال، در جوامعی که دیدگاه‌های غیرعلمی بیشتر مورد قبول است، افراد ممکن است از پذیرش نظریات علمی خودداری کنند (Bauer et al., 2007).
با به‌کارگیری روش‌های ذکرشده و توجه به چالش‌های فرهنگی، می‌توانیم شفافیت را در پروژه‌های آینده‌اندیشی – باریخ‌شناسی – افزایش دهیم و به پذیرش علمی کمک کنیم. شفافیت و توجه به شواهد مخالف از نکات کلیدی برای ایجاد اعتماد و پذیرش علم در جامعه است.
روش‌های افزایش اعتماد عمومی به علم
آموزش و سواد علمی:
تقویت آموزش علوم: برنامه‌های آموزشی را برای بهبود سواد علمی در مدارس و دانشگاه‌ها طراحی کنیم.
کارگاه‌ها و سمینارها: برگزاری کارگاه‌ها و سمینارهای عمومی برای افزایش آگاهی و درک علمی.
شفافیت در فرآیندهای علمی:
مستندسازی و انتشار نتایج: نتایج تحقیقاتی را به‌طور عمومی منتشر کنیم و فرآیندهای تحقیق را شفاف کنیم.
دسترسی به داده‌ها: داده‌های علمی را به‌صورت عمومی در دسترس قرار دهید.
ارتباط مؤثر با عموم:
استفاده از زبان ساده: از زبان ساده و قابل فهم برای توضیح مفاهیم علمی استفاده کنیم.
رسانه‌های اجتماعی و دیجیتال: استفاده از پلتفرم‌های رسانه‌ای برای برقراری ارتباط با جامعه و انتشار اطلاعات علمی.
ترویج داستان‌های علمی:
نشر داستان‌های موفقیت: به اشتراک‌گذاری داستان‌های موفقیت علمی و تأثیرات مثبت آن بر زندگی روزمره مردم.
قهرمانان علمی: معرفی دانشمندان و پژوهشگران به‌عنوان الگوهای مثبت.
به همین روی، اندیشکده آینده‌اندیشی سیمرغ روز 4 دی، روز تولد مجید تهرانیان را که اولین اثر آینده‌پژوهانه را در ایران از خود به جا گذاشت، روز ملی آینده ایران و ایران آینده دانسته است.
خلاصه و نتیجه‌گیری
آینده‌اندیشی به‌عنوان یک حوزه علمی، با استفاده از روش‌های علمی و شواهد معتبر، به پیش‌بینی روندهای آینده کمک می‌کند. با وجود این که شبه‌علم نیز گاهی در این زمینه فعالیت می‌کند، تمایز میان علم و شبه‌علم در آینده‌اندیشی به معیارهای روش‌شناختی، شواهد تجربی و شفافیت بستگی دارد. استفاده از روش‌های علمی، تحلیل دقیق داده‌ها و توجه به شواهد مخالف، زمینه‌ساز رشد و توسعه علمی در آینده‌اندیشی خواهد بود.
مهم‌ترین چالش‌های پیش‌رو در این مسیر شامل پیچیدگی مفاهیم علمی، تأثیرات فرهنگی و اجتماعی بر پذیرش علم، و استانداردهای مختلف در ارزیابی شواهد است. به‌منظور مقابله با این چالش‌ها، ضروری است که از روش‌های شفاف و قابل‌اتکاء برای مستندسازی، اشتراک‌گذاری داده‌ها و تحلیل دقیق استفاده شود.
در نهایت، استفاده از استعاره‌ها و اسطوره‌ها در آیندهپژوهی می‌تواند به درک بهتر و ساده‌سازی مفاهیم پیچیده کمک کند، اما باید توجه ویژه‌ای به تأثیر آن‌ها بر شفافیت و دقت علمی داشت. با اتخاذ رویکردهای علمی و شفاف، می‌توانیم آینده‌ای آگاهانه‌تر و قابل‌پیش‌بینی‌تر بسازیم و از گمراهی‌ها و سوگیری‌های احتمالی جلوگیری کنیم.
پیشنهادات برای پژوهش‌های آینده
تحقیق بیشتر در مورد تأثیرات فرهنگی و اجتماعی بر پذیرش علم:
بررسی این که چگونه فرهنگ‌ها و جوامع مختلف به علم و شبه‌علم واکنش نشان می‌دهند و چه عواملی در پذیرش یا رد علم مؤثر هستند.
توسعه و بهبود استانداردهای علمی در آینده‌اندیشی:
ایجاد چارچوب‌های استاندارد برای ارزیابی شواهد و تحلیل داده‌ها در پروژه‌های آینده‌اندیشی به‌منظور افزایش دقت و شفافیت.
افزایش همکاری‌های بین‌المللی در زمینه آیندهپژوهی:
همکاری‌های بیشتر بین کشورهای مختلف برای تبادل اطلاعات، داده‌ها و تجربیات در زمینه پیش‌بینی روندهای آینده.
توسعه برنامه‌های آموزشی برای افزایش سواد علمی:
تقویت آموزش‌های علمی در مدارس و دانشگاه‌ها برای آماده‌سازی نسل آینده در مواجهه با چالش‌های علمی و جهانی.
نتیجه‌گیری کلی
آینده‌اندیشی، با درک صحیح از داده‌ها و استفاده از روش‌های علمی، می‌تواند به پیش‌بینی‌ها و تصمیم‌گیری‌های آگاهانه در زمینه‌های مختلف کمک کند. تمایز میان علم و شبه‌علم در این زمینه نیازمند توجه دقیق به معیارهای علمی، شواهد تجربی و شفافیت در فرآیندهای تحقیقاتی است. با پذیرش چالش‌های موجود و تلاش برای بهبود روش‌ها و استانداردهای علمی، می‌توانیم به آینده‌ای روشن و پایدار دست یابیم.